نگاهی به دانشنامه‌ شعر سید حسن امین

به قلم: سید محسن مهرابی

کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی

استاد سیدحسن امین (۱۳۲۷) از نویسندگان نام‌آور دانشگاهی در حوزه‌های حقوق، ادبیات، تاریخ و عرفان است. قریب نیم قرن حضور مستمر او در عرصه‌های مختلف فرهنگی اعم از شاعری، دبیری و سردبیری و انتشار بیش از چهل عنوان کتاب، او را از تعریف بی‌نیاز می‌کند. علاوه بر آن چه نوشته آمد، افتخار درک محضر او، بر آنم می‌دارد که امین را مدیری بنامم که کارگاه عملی شیوه‌های نوین مدیریتی را در گفتار و کردار خود به بهترین شیوه‌ نمایان می‌سازد.

پروفسور امین در سال‌های اخیر دست به کاری سترگ زد. تدوین دانشنامه‌ی شعر با تاکید بر ادبیات معاصر در ایران که تاکنون چهار مجلد آن به مرحله‌ی نشر رسیده و امید است که سه جلد دیگر آن به همت استاد به بازار کتاب ایران گسیل گردد. انتشار جلد اول این دانشنامه در بهار سال جاری بهانه‌یی شد در نگارش چند سطری در تجلیل از مقام او با نگاه به شیوه‌های پژوهشی دانشنامه‌ی شعر.

دانشنامه‌ی شعر در ۵۳۶ صفحه‌ی فارسی و انگلیسی در شانزده بخش توسط انتشارات دایره ‌المعارف ایران‌شناسی به چاپ رسیده است. بخش‌های شانزده گانه‌ی آن عبارتند از: چیستی شعر، فیزیک و متافیزیک شعر، تاریخ و جغرافیای شعر، کارکرد شعر در جامعه، شعر مجاز و شعر غیرمجاز، شعر هنر ملی ایرانیان، جامعه‌شناسی شعر، ادوار شعر فارسی، طبقات شاعران، تاثیر جامعه و سیاست در شعر، انواع شعر، قالب‌های شعر فارسی، سال‌شمار شعر جهان و ایران، کتاب‌شناسی، نمایه و بخش انگلیسی.

نویسنده در شیوه‌ی پژوهشی خود به چند روش توجه می‌نماید: استفاده از حرکت پلکانی و آموزش گام به گام در تعریف مباحث، اشاره به دیدگاه‌های گوناگون و استفاده از نظریه‌های جدید.

آموزش گام به گام: در آموزش گام به گام و حرکت پلکانی دو هدف را مد نظر دارد.

۱- آموزش از مبتدی به عالی: برای نمونه در تعریف شعر از اقسام دو گانه‌ی کلام یاد می‌کند. در اهمیت زبان و کلام به آن جا می‌رسد که انسان را موجودی اجتماعی بخواند. حاصل این اجتماعی‌بودن تعامل با دیگران است. (دانشنامه‌ی شعر، ص۲۳) سپس اضافه می‌نماید که انسان برای این تعامل به زبان نیازمند است. در تعریف زبان و منشأ آن به دیدگاه‌های متون مقدس، فلسفه‌ی یونان و اسلام و کلام اسلامی توجه می‌کند. (همان، ص ۲۴) او از این اصل نیز غافل نیست که زبان در بیان تجربه‌های درونی انسان نارسا است. (همان، ص ۲۹) پس به کارکردهای سه‌گانه‌ی زبان می‌پردازد و در این مرحله ادبیات را تعریف می‌کند. (همان، ص ۳۱) در تعریف ادبیات نیز به دیدگاه‌های نظریه‌پردازانی چون عنصرالمعالی، ماریو و ارگاس یوسا و سیحون روبووار اشاره می‌کند. (همان، ص ۳۲)

نمونه‌ی دیگر از این شیوه‌ی آموزش را در بخش طبقات شاعران می‌بینیم. نویسنده در نخستین مرحله، مراد و مقصود از طبقه را بیان می‌کند، سپس انواع طبقه و پس از آن انواع دانش اعم از عقلی و نقلی را شرح می‌دهد. مرحله‌ی چهار علم شناخت طبقات (علم رجال) است که پیش از معرفی کتاب‌های طبقات‌الشعرا به عربی و فارسی قرار می‌گیرد. با توجه به میزان پرداخت شاعر و شخص به شعر، اعم از تفنن و حرفه، طبقات شعرا در ایران را معرفی می‌نماید. (همان، ص ۲۹۷) بررسی طبقات شعرای فارسی‌زبان با توجه به وزن، سبک، محتوا، مکتب، جهان‌بینی (دینی، سیاسی، اجتماعی) (همان، ص ۲۹۹)، قالب شعر، زمان، مکان، قوم و آیین (همان، ص ۳۰۱) بحث نهایی در این قسمت است.

۲- اثبات مفاهیم: در بخش شعر، هنر ملی ایرانیان است با حرکات پلکانی این فرض را به حکم تبدیل می‌کند. در مرحله‌ی اول بیان می‌شود که شعر هنر است و شاعر هنرمند، سپس فرهنگ و ملیت ایران تعریف می‌گردد. باز نمودن رابطه‌ی بین شعر و موسیقی، رسیدن به نتیجه‌ی نهایی‌ست که شعر هنر ملی ما ایرانیان تلقی می‌گردد. (همان، ص ۱۸۱ به بعد) چرایی این مطلب نیز در بخش جامعه‌شناسی شعر با دیدی فراخ و فراگیر پاسخ داده می‌شود. (همان، ص ۲۰۱)

بیان دیدگاه‌های گوناگون: یکی دیگر از شیوه‌های پژوهشی پژوهشگر در این دانشنامه، بیان دیدگاه‌های گوناگون نظریه‌پردازان و منتقدان در زمان‌ها و مکان‌های مختلف است. برای نمونه در تعریف شعر علاوه بر بررسی دیدگاه‌های مولانا، ارسطو، فروید و… توجهی خاص به منظرهای ادبی، فلسفی و منطقی شعر و دیدگاه‌های کانت، هگل، شیلر، فیلسوفان یونان باستان و سلمان و… دارد. (همان، ص ۳۶) و در دو بخش مجزا، دیدگاه شاعران و منتقدان غربی و شرقی گذشته و معاصر را نیز بررسی می‌کند. (همان، ص ۴۱ و ۴۲) در بخش دوم نیز (فیزیک و متافیزیک شعر) از بیان دیدگاه‌های مختلف مانند فارابی فیلسوف، استفان مالارمه، سورئال، ابن‌عربی و ابوسعید ابوالخیر عارف، فروید و ویلیام جیمز روان‌شناس (همان، ص ۵۵ تا ۶۲) و شاعرانی چون سعدی، فردوسی، نظامی و عطار غافل نیست. توجه او به شعر در غرب (همان، ص ۸۶ تا ۹۱) شعر در شرق و ایران (همان ص ۹۱ تا ۹۹)، شعر عرب، چین، ژاپن، هند و آوردن نمونه‌های از کهن‌ترین اشعار جهان (همان، ص ۱۰۳) بررسی نگاه فلسفه به شعر (همان، ص ۱۲۵)، نگاه دین به شعر (همان، ص ۱۲۹) نگاه سیاست به شعر (همان، ص ۱۳۷) و بیان موافقت‌ها و مخالفت‌ها با شعر از دیدگاه‌های فلسفه‌ی یونان، اسلام، ایران و ادبیات کلاسیک و معاصر از دیگر نمونه‌های بحث‌های کامل در کتاب است.

بیان دیدگاه‌ها و نظریه‌های معاصر

کسانی که با شعر امین آشنایی داشته باشند او را شاعری کهن‌سرا با زبانی خراسانی می‌دانند. خود او نیز بر این عقیده اذعان دارد و به آن افتخار می‌کند.^۱ اما این امر دلیلی بر بیگانگی او با شعر جدید و نظریه‌های ادبی معاصر نیست. پرداختن او به مبحث هنر برای هنر (همان، ص ۱۱۵) هنر برای جامعه (همان، ص ۱۱۹) توجه به فیزیک و متافیزیک شعر (همان، ص ۵۵) دلیلی بر این مدعاست. او در معرفی واژه‌ی شعر، بحثی جدید را در ریشه‌یابی واژه‌های شعر، شیر و شر پیش می‌کشد. (همان، ص ۳۳) در باب سبک‌ها و انواع شعر، نمونه‌هایی خواندنی از ادب معاصر می‌آورد. مثلاً برای شعر حماسی، از آرش سروده‌ی سیاوش کسرایی (همان، ص ۳۵۶)، شعر غنایی، انگور از نادر نادرپور (همان، ص ۳۶۵)، شعر حماسی تعلیمی از کوروش پایه‌گذار حقوق بشر حسن امین (همان، ص ۳۶۷)، شعر طنز از مرد و مرکب اخوان ثالث (همان، ص ۳۷۴)، شعر سیاسی از حسن امین (همان، ص ۳۸۳)، اخوانیه از ابوالقاسم حبیب‌اللهی (نوید) و محمود فرخ (همان، ص ۳۸۷) بخش‌هایی را ذکر می‌کند که از آشنایی او با ادب معاصر و نقد ادبی نو خبر می‌دهند.

سال‌شمار شعر جهان و ایران

یکی از بخش‌های خواندنی این دانشنامه، بخش سال‌شمار شعر جهان و ایران در ۲۶ صفحه و چهار بخش «پیش از میلاد»، «میلادی»، «هجری قمری» و «هجری شمسی»‌ است که در نظر کلی از سال ۳۲۰۰ پیش از میلاد یعنی سرایش گیلگمش آغاز و با وفات یدالله بهزاد کرمانشاهی در ۱۳۸۶ شمسی خاتمه می‌یابد. نکته‌ی قابل توجه و تأسف‌انگیز در این سال‌شمار این است که در نیم قرن اخیر بخش هجری شمسی بیش‌تر با وفات شاعران و نام‌آ‌وران روبه‌رو هستیم تا میلاد چهره‌های جدید و آینده‌دار که علاقه‌مندان به ادبیات را به تأمل وامی‌دارد.

بحثی کلی در باب سیاست در شعر:

حسن ختام کلام را به نمودن فهرست بخش سیاست در شعر اختصاص می‌دهیم.

نویسنده‌ در این بخش ابتدا در بیانی که از دیدگاه زمانی پلکانی می‌نماید، به اثبات تاثیر سیاست در شعر می‌پردازد. این مبحث از مدح و هجای طاهریان و صفاریان آغاز شده (همان، ص ۳۰۵) به عصر صفوی و زندیه می‌رسد. (همان، ص ۳۰۹) در این میان از عقاید منتقدانی چون نظامی عروضی در باب سیاست در شعر نیز سخن می‌گوید. (همان، ص ۳۰۶) و نمونه‌هایی کافی می‌آورد. اما از آن‌جا که مبحث کلی دانشنامه به‌ویژه در جلدهای آتی، ادب معاصر فارسی می‌باشد، نمونه‌های بیش‌تر را به شعر قاجاریه و مشروطه تاکنون اختصاص می‌دهد که سرفصل آنها به اختصار ذکر می‌شود.

شکست ایران از روسیه و قرارداد ترکمانچای از قائم‌مقام (همان، ص ۳۱۹)، جنگ ایران و روس از فتحعلی‌خان صبا (همان، ص ۳۲۰) و مجمر اصفهانی (همان، ص ۳۲۱)، جنبش تنباکو از طرب اصفهانی (همان، ص ۳۲۲) قتل ناصرالدین‌شاه از ادیب الممالک (همان، ص ۳۲۳)، تاثیر مشروطیت بر ادبیات (همان، ص ۳۲۳)، دوره استبداد صغیر و فتح تهران از عارف (همان، ص ۳۲۵)، به توپ بستن آستان قدس از بدایع‌نگار و سالک سبزواری (همان، ص ۳۲۵)، معاهده‌ی روس و انگلیس برای نفوذ در ایران با ادیب نیشابوری و میرزاده‌ی عشقی (همان، ص ۳۶۶)، سروده‌های وطنی از ادیب‌الممالک و شیخ‌الرییس افسر (همان، ص ۳۲۶)، اشعار بلشویکی از عارف، فرخی، حبیب یغمایی (همان، ص ۳۲۷)، مدح سید ضیا و رضاخان از عارف، ایرج و بهار (همان، ص ۳۲۷)، قیام محمدتقی‌خان از امین‌الشریعه‌ی سبزواری (همان، ص ۳۲۸)، جمهوری‌خواهی رضاشاه از بهار، تقی رفعت و عشقی (همان، ص ۳۲۸)، کشتار مسجد گوهرشاد از فردوس فراهانی (همان، ص ۳۲۸)، اشغال ایران توسط متفقین از محمد قاضی (همان، ص ۳۲۹)، شعر کارگری از لاهوتی (همان، ص ۳۳۰)، شعر کمونیستی از هوشنگ ایرانی (همان، ص ۲۳۱)، غائله‌ی آذربایجان از شهریار، دکتر ریاحی و بسیج خلخالی (همان، ص ۳۳۱)، نهضت مصدق با آثاری از توللی (همان، ص ۳۳۲)، ترور منصور و تیمور بختیار از کاظم پزشکی (همان، ص ۳۲۳ و ۳۳۶)، تاج‌گذاری محمدرضاشاه از ریاضی یزدی (همان، ص ۳۳۵)، جدایی بحرین از ایران از فریدون ضرغامی (همان، ص ۳۲۵)، بازگشت آیت‌‌الله خمینی و مدح او از قیصر امین‌پور (همان، ص ۳۳۸)، اخوان (همان، ص ۳۴۰)، مهرداد اوستا (همان، ص ۳۴۲)، کسرایی (همان، ص ۳۴۵)، منصور اوجی (همان، ص ۳۴۶)، مدح هاشمی رفسنجانی از شهریار (همان، ص ۳۳۸)، جمعه‌ی سیاه از مشیری (همان، ص ۳۴۱)، انقلاب از سایه (همان، ص ۳۴۱)، مدح شهدا از ادیب برومند (همان، ص ۳۴۵)، شعر جنگ و مقاومت از  اخوان، شهریار، اوستا، سبزواری، مردانی، معلم، عبدالملکیان، بهزاد (همان، ص ۳۵۰).

به هر روی دانشنامه‌ی شعر که مباحث کلی و جزیی در زمینه‌ی ادبیات فارسی را در برمی‌گیرد، کتابی‌ست که می‌تواند به عنوان یک مرجع و پایه در تحقیقات ادبی به‌کار آید. ویژگی اول یک منتقد بی‌طرفی در نقد است، این را استاد امین که خود سال‌ها در کسوت قضا، عدالت را برقرار کرده، بهتر از هر کسی می‌داند. راقم این سطور بسیار تلاش نمود تا در نگارش این یادداشت از هرگونه نگاه جانب‌دارانه برحذر باشد. امیدوارم که در این راه تلاشی بی‌ثمر انجام نداده باشم. هرچند نمی‌شود چیزی از استاد امین نوشت و فضایل اخلاقی و انسانی او را نادیده انگاشت. به‌هر حال این یادداشت تجلیلی است از یک شاگرد به استادی مهربان که در همه‌ی لحظات زندگی درس انسانیت می‌آموزد.

پی‌نوشت‌

۱- او در قصیده‌ی کوروش پایه‌گذار حقوق بشر می‌سراید:

اگر به سبک خراسانیان سخن گوید                   مگیر خرده که از مردم خراسان بود