مقدمه پروفسور سید حسن امین بر کتاب یاس‌های سپید

عاشقانه‌هایی از شعر معاصر

شعر و فرش، دو شاخص هنری و میزان امتیاز ایرانیان و مهم ترین اسباب سرفرازی و مفاخرت ملت ایران در برابر دیگر ملت‌هاست. معروف ترین فرش‌های ایران، در طی تاریخ زینت بخش موزه‌های «آرمیتاژ» لنینگراد، «ویکتوریا و آلبرت» لندن، «هنر و صنعت» وین و موزه ی بوستن آمریکا و مساجد بزرگ اسلامی در کشور‌های مختلف مهمان و خانه و دفترکارمردمان متشخص سراسر جهان است. 

نامدارترین شاعران ایرانی در سطح جهان (به ترتیب شهرت) نیز خیام، مولانا، سعدی، حافظ و فردوسی اند. در حالی که در دهه‌های اخیر کشورهای دیگر جهان از پاکستان گرفته تا چین، در کار فرش بافی با ایران به رقابت پرداخته‌اند، اما شعر و شاعری، هنری است که ایران، همچنان از جهت کثرت استفاده از آن در خلوت و جلوت و نیز از جهت تعدد شاعران نسبت به جمعیت کشور، از دیگر کشور‌های جهان بیش و پیش است.

با توجه به اهمیت شعر به عنوان یک هنر ملی در ایران، یکی از کارهای ارزشمند اهالی شعر و ادب، در حوزه وسیع ایران فرهنگی، از هند گرفته تا ترکیه، از دیرباز همانا گردآوری مجموعه‌هایی از شعرهای مطلوب و برگزیده بوده است که با عناوینی همچون سفینه، جُنگ، گنجینه، کشکول یا منتخب الاشعار تدوین می شده است.

در گذشته، جُنگ ها، مجموعه ای از اشعار شعرای مختلف بوده که بدون نظم و ترتیب خاص فراهم می شده است؛ به این معنی که در یک جُنگ ادبی، ممکن است قصیده ای بعد از غزل و قطعه ای بعد از رباعی بلکه متن منثوری از پس منظومه ای ثبت شده باشد. اما در سال‌های اخیر، مجموعه‌های شعر با نظم و ترتیبی منطقی‌تر تدوین می شود و نمونه ای ارزنده از آنها اکنون به اهتمام پژوهشگر دانا و سخنور نام آشنا استاد شمس الدین سیدان از مردم خوب نهاوند با عنوان «یاس‌های سپید: عاشقانه‌ها» از « انتشارات شاپور خواست» (خرم آباد، ۱۳۹۴ در ۳۸۰ صفحه) پیش چشم است که به طور انحصاری به عاشقانه‌های شعر معاصر می پردازد؛ یعنی هم از جهت محتوایی به آثار عاشقانه و هم از جهت شکلی به قالب غزل اختصاص دارد و بنابراین یک مجموعه کاملاً تخصصی است.

مطالعه اشعار زیبا و شعر خوانی، تفریحی لطیف و موجب فرح و انبساط خاطر برای هر ایرانی با فرهنگ و فارسی دان با ذوق است و در عین حال، خود نوعی تسلی دهنده خاطر و درمان کننده جراحت‌های عاطفی و موجب التذاذ فردی و شخصی شنونده و خواننده است. از همین رهگذر است که خواجه حافظ شیرازی می فرماید:

در این زمانه رفیقی که خالی از خلل است 
صراحی می ناب و «سفینه غزل» است

سفینه به فتح اول، همان جُنگ شعرهای برگزیده شاعران مختلف است که مطالعه آن لذت آفرین است. حافظ می گوید که «سفینه غزل»؛ یعنی گزیده غزلیات دلنشین شاعران فارسی گوی، رفیق بی خلل و اسباب مسرت خاطر و سرور قلبی خواننده و شنونده است. 

این نکته ای که حافظ در مطلع غزل خود بیان می کند، عین واقعیت است. اساساً یکی از عناصر عمده شعر و ادبیات، تاثیر گذاری روحی و عاطفی آن در جان و روح مخاطب (اعم از شنونده و خواننده) است. به عبارت دیگر، در فلسفه هنر مخاطب محور، نه ذات شناسانه، معیار اصلی برای شناسایی یک اثر هنری آن است که در دل و جان مخاطب تغییر و تحولی ایجاد نماید و او را تحت تاثیر قرار دهد. این تاثیر از جهات زیر قابل ملاحظه است.

اولاً، شعر و ادبیات، نوعی «تائید ذهنی و شخصیتی»( Affirmation) است که به اصطلاح قدما «ذکر و فکر» را در روح و گفتار و کردار آدمی تائید و تثبیت می کند. به عبارت دیگر، شعر و ادبیات شفابخش و درمانگر است. بدین معنا که ادبیات دارویی است برای شفای قلب‌ها و جلوگیری از افسردگی و ناراحتی‌های روحی و روانی و نمی گذارد که انسان از عالم لطافت عاطفی که لازمه کرامت انسانی است، دور افتد. ادبیات و مخصوصا، شعر، انسان را به دنیای ذوق و قریحه فرو می برد و تمام رفتار او سبک و لذت‌بخش خواهد شد. 

در باره این مجموعه غزلیات عاشقانه که به عنوان «یاس‌های سپید: عاشقانه‌هایی از شعر معاصر» چاپ شده است، به چند نکته دیگر هم باید اشاره کرد: اول اینکه گردآوری آثار عاشقانه، ممکن است نثر یا نظم یا قطعه ادبی یا نامه باشد. بـــرای مثال، کتابی دیگر از «عاشقانه‌ها»ی نویسندگان رئالیست شامل نامه‌های عاشقانه تعدادی از نویسندگان غربی اخیراً به فارسی ترجمه شده که عنوان آن «رئالیست‌ها در غرقاب عشق» (به ترجمه کامبیز عباسی) از انتشارات کتاب سرای نیک است و شامل نامه‌های عاشقانه این نویسندگان است: بالزاک، استاندال، موپاسان، فلوبر، دیکنز، چسترتون، لارنس، شاو،‌هاثورن، تواین، لندن، تولستوی و ایبسن.

تا آنجا که به غزلیات عاشقانه فارسی مرتبط است، هر چند در زبان فارسی، انواع و اقسام و گونه‌های شعر بسیار است اما گزینشگر همیشه به ذوق و سلیقه ی خود آنها را بر می گزیند و ارائه می دهد. بنابراین انتخاب اشعار چاپ شده در مجموعه حاضر، حاصل بررسی و پژوهش گزینشگر و تشخیص ادبی ایشان است

که آنها را ضمن مطالعه و مرور آثار معاصران، پسندیده‌اند و در این سفینه غزل گنجانده اند. 

دوم اینکه در این مجموعه، گردآورنده، تنها به قالب غزل نظر داشته اند. غزل در زبان پارسی، یکی از مهم ترین قالب‌ها و شاید ظریف ترین قوالب ادبی است. خصوصیت این قالب آن است که مثل قصیده بر یک وزن و قافیه است و بیت اول ان نیز مصرَّع است یعنی مصراع اول آن هم دارای قافیه است. کاربرد آن نیز علی الاصل تغزّل است و به همین دلیل، از جهت تاریخی، غزل همان ابیات آغارین قصیده بوده است که بعد‌ها به صورت قالبی مستقل در آمده است. تفاوت غزل با قصیده از جهت تعداد ابیات است که حداقل غزل پنج بیت و حداقل قصیده سیزده بیت است و باز حداکثر غزل هفده بیت است ولی قصیده می تواند بسیار بلند باشد؛ یعنی شصت و هفتاد بیت باشد بلکه به صد یا دویست بیت هم برسد و البته طولانی ترین قصیده زبان فارسی در طول تاریخ، قصیده «کمدی الهی امین» اثر صاحب این قلم در یک هزار و پانصد بیت است.

نکته پایانی، این است که طبعاً تمامی اشعار چنین مجموعه ای در لطافت به یک پایه نیست؛ زیرا نه تنها قدرت بیان شاعران با هم متفاوت است، بلکه اشعار هر شاعر هم در ادوار مختلف زندگی شاعرانه اش از نوجوانی تا پیری مدارج مختلف طی می کند:

شعر اگر اعجاز باشد بی بلند و پست نیست
در ید بیضا همه انگشت‌ها یک دست نیست

در این کتاب، اصلِ گزینش و انتخاب، مدار کار است؛ یعنی چنین اشعاری را باید با استقراء (تام یا ناقص) از دواوین تعداد زیادی از شاعران انتخاب کرد. این مهمی است که به مدد ذوق و قریحه یک شاعر معاصر و سخنور ماهر در کتاب «یاس‌های سپید، عاشقانه‌هایی از شعر معاصر» به ثمر رسیده است. در کتاب «یاس‌های سپید» هر کدام از این شاعران به ترتیب حروف الفبا یک یا چند غزل عاشقانه نقل شده است:

منوچهر آتشی، حسین آهی، هوشنگ ابتهاج (هـ. الف. سایه)، خسرو احتشامی، علی اشتری، امیری فیروزکوهی، سید حسن امین، قیصر امین پور، مهرداد اوستا، ابراهیم باستانی پاریزی، سیمین بهبهانی، محمد علی بهمنی، نوذر پرنگ، حسین پژمان بختیاری، بیژن ترقی، فریدون توکلی، مهدی حمیدی شیرازی، محمد ذکایی (هومن)، رهی معیری، سپیده سامانی، مهدی سهیلی، شمس الدین سیدان، محمد رضا شفیعی کدکنی، محمد حسین شهریار، شیون فومنی، فروغ فرخزاد، احمد گلچین معانی، مشفق کاشانی، فریدون مشیری، یدالله مفتون امینی، حسین منزوی، منوچهر نیستانی، ابوالحسن ورزی و… 

انتقادی که بر این کتاب وارد است، این است که جای بسیاری دیگر از نام آوران این عرصه همچون ملک الشعرای بهار (وفات ۱۳۳۰) در این سفینه غزل خالی است. همچنین کتاب «رئالیست‌ها در غرقاب عشق» به هیچ وجه جامع و مانع نیست. به رغم این نقد و نظر، من به نوبت ناقابل خویش هم به استاد شمس الدین سیدان و هم به استاد کامبیز عباسی شاد باش و تهنیت می گویم که چنین کتاب‌های ارزشمندی را به گنجینه ادبیات زبان فارسی افزوده اند. گفتنی است که استاد شمس الدین سیدان پیش از ایــن نیز چندین کتاب و مقاله منتشر کرده‌اند که نمونه ای از آنها «نهاوند در آینه فرهنگ» و «نهاوند در هزاره‌های تاریخ» است. در حالی که کتاب‌های مزبور، اثری پژوهشی و تحقیقی است، سفینه غزل «یاس‌های سپید» کاملاً ادبی و ذوقی است و بیانگر ذوق ادبی و طبع شاعرانه ایشان است. 

من افتخار دارم که بر کتاب «یاس‌های سپید» استاد شمس الدین سیدان و دویست و پنجاه کتاب دیگر از آثار معاصران مقدمه نوشته ام و مقاله حاضر نیز ویراسته همان مقدمه ای است که قبلاً به عنوان مقدمه کتاب «یاس‌های سپید» استاد سیدان به قلم من منتشر شده است.

پرفسور سید حسن امین